تهیه نقشه گسل ۵ کلانشهر در دستور کار سازمان‌زمین‌شناسی/تصرف گسل‌ها با "سازه‌ها" چالش محققان
دکتر رضا شهبازی در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه رویه ثبت زلزله‌ها و پایش گسل‌ها از موضوعاتی است که از سال‌های گذشته از سوی محققان این حوزه مورد توجه قرار گرفته است، گفت: سابقه تدقیق نقشه‌های گسل از زمان تاسیس سازمان زمین‌شناسی یعنی حدود ۶۰ سال پیش بوده است. در آن زمان هیچ نوع اطلاعاتی در زمینه پوسته زمین ایران وجود نداشت و در آن زمان به غیر از منطقه زاگرس در جنوب غربی کشور، اطلاعات عمیقی از کل کشور در اختیار نبود.
وی علت وجود اطلاعاتی در زمینه پوسته زمین ایران در منطقه جنوب غربی کشور را وجود نفت ذکر کرد و ادامه داد: اولین چاه نفت در مسجد سلیمان با عنوان "چاه شماره یک" حفر شد و در ادامه مطالعات برای کشف نفت و گسترش حفاری‌ها، مطالعات زمین‌شناسی نیز اجرایی شد، ولی به غیر از این مناطق برای سایر مناطق اطلاعاتی نداشتیم.
شهبازی با تاکید بر اینکه از آن زمان سازمان زمین‌شناسی اقدام به تهیه نقشه‌های یک دویست و پنجاه‌هزارم کرد و یک بار کل زمین ایران در مقیاس یک دویست و پنجاه هزار بررسی و تبدیل به نقشه شد و برای بار دوم نقشه‌های یکصد هزار زمین‌شناسی انجام شد که البته یکی از لایه‌های برداشت شده، گسل‌ها بودند.
وی با اشاره به برنامه این سازمان برای تهیه نقشه‌های گسل ایران، اظهار کرد: اطلاعات مربوط به گسل‌ها برای ما بسیار مهم است؛ چراکه خاستگاه یکی از انواع مخاطرات طبیعی به شمار می‌روند.
شهبازی با بیان اینکه ایران با مخاطرات طبیعی متعدد و متنوعی مواجه است، ادامه داد: اما زمین‌لرزه ویژگی‌های خاصی دارد. در یک زمان کوتاه و در یک منطقه محدود تخریب بسیار بالایی را ایجاد می‌کند و بر اساس آمارهای موجود جهانی در سال ۲۰۱۸ میلادی بیشترین مرگ و میر مربوط به زمین لرزه بوده و این در حالی است که در سال گذشته آتش‌سوزی‌های مهیب در کالیفرنیا، خشکسالی وسیع و توفان‌های شدید نیز در دنیا تجربه شد، ولی از آنجایی که تخریب ناشی از زلزله بسیار شدید است و مرگ و میر زیادی را در پی دارد، از اهمیت بالاتری برخوردار است.
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با اشاره به سیل امسال که نیمی از کشور درگیر آن شدند، خاطر نشان کرد: مخاطراتی مانند سیل، خشکسالی و یا توفان‌های گرد و غبار فرسایشی هستند؛ ولی در زلزله مرگ ومیرهای زیادی رخ می‌دهد که از آن جمله می‌توان به تلفات انسانی زلزله‌های رودبار-منجیل، طبس، بم، ورزقان و کرمانشاه اشاره کرد.
تدقیق گسل‌های ایران زمین
این محقق، شناسایی پدیده‌های داخل زمین را از ماموریت‌های سازمان زمین شناسی دانست و گفت: در تدقیق نقشه‌های گسل تلاش می‌شود نقشه‌ها را در مقیاس خاصی تهیه کنیم. هرچه مخرج کسری بزرگتر باشد، مقیاس نقشه کوچکتر می‌شود؛ از این رو اطلاعات کمتری به ما می‌دهد و هر چقدر مقیاس ما بزرگتر می‌شود، می‌توانیم اطلاعات بیشتری را از سطح و یا عمق زمین دریافت کنیم.
وی پدیده گسل را پدیده‌ای دانست که بر روی نقشه‌ها به صورت خط نشان داده می‌شود، خاطرنشان کرد: وقتی ساز و کار گسل‌ها شناسایی شود، زمین لرزه‌ها واکاوی می‌شود؛ چراکه وقتی زمین‌لرزه‌ای اتفاق می‌افتد، پوسته زمین در محل گسل‌ها جا به جا می‌شود.
شهبازی با بیان اینکه این جابه‌جایی دو اثر را برجای می‌گذارد، گفت: این جابه‌جایی موجی را در پوسته منتشر می‌کند که عمده تخریب‌هایی که بعد از زلزله‌ها با آن مواجه می‌شویم، ناشی از این موج جابه‌جایی پوسته زمین است.
وی نوع دیگر تخریب را ناشی از خودجابه‌جایی پوسته در محدوده زون گسل دانست و اضافه کرد: این جابه‌جایی تخریب مستقیم ایجاد می‌کند و طبیعی است که در گام اول مقیاس نقشه‌های گسل را به اندازه‌ای بزرگتر کنیم تا نزدیک به واقعیت شوند و با دقت بالاتری موقعیت زون گسلی را در سطح زمین شناسایی و تبدیل به نقشه کنیم.
شهبازی، گسترش و توسعه شهری را از جمله ضرورت‌های تهیه نقشه‌های تدقیق گسل‌ها عنوان کرد و افزود: اولین گزارش مدون تدقیق گسل‌های تهران در اواسط دهه ۶۰ شمسی انجام و در اوایل سال ۱۳۷۱ این گزارش بازنشر شد و در یک بازه زمانی ۲۰ ساله در دهه ۱۳۸۰ سلسله گزارش‌های لرزه زمین‌ساختی انتشار یافت.
وی با اشاره به اقدامات این سازمان برای تدقیق نقشه‌های گسل‌ها در سال‌های اخیر، توضیح داد: در اواسط دهه ۸۰ گسترش شهری در حالی صورت گرفت که توسعه مترو و زیر ساخت‌های ارتباطی نیز وارد ساخت و سازهای شهری شد و ما اکنون در زمانی قرار داریم که با گسترش شهری در صدد تدقیق نقشه‌های گسل برآمدیم. ضمن اینکه تلاش می‌کنیم با روش‌های مختلف اطلاعات زیر سطحی را نیز به دانش زمین‌شناسی بیفزاییم.
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با تاکید بر اینکه تهیه نقشه‌های دقیق شده گسل‌ها در شرایط گسترش شهری و تصرف زون گسلی کار بسیار سختی است، یکی از جنبه‌های دشواری اجرای این طرح را برداشت داده‌ها دانست و اظهار کرد: توسعه شهری فرآیند شناسایی گسل را سخت‌تر کرده است. هرچه یک پیمایش مطالعاتی، به زمین بکرتری دسترسی داشته باشد و در آن ساخت و ساز کمتر انجام شده باشد، بهتر می‌توان به حقایق زمین دسترسی داشت.
توسعه شهری و رخنمون‌هایی که مخفی ماند
وی با تاکید بر اینکه با توجه به توسعه شهری، بسیاری از اطلاعات را از دست داده‌ایم، خاطر نشان کرد: گسل‌های هر منطقه با علایمی در سطح یا عمق زمین خود را نشان می‌دهد و از آن جمله می‌توان به پستی و بلندی‌های سطحی و تغییرات کیفیت و تراز آب‌های زیر زمینی اشاره کرد. زمانی که ما با سطح ساخته‌شده مواجه باشیم، منابع آبی آن منطقه دستکاری شده‌اند و دیگر نمی‌توان انتظار داشت که از علایم نابی که زمانی طبیعت در اختیار ما گذاشته بود، برای این طرح استفاده کرد.
شهبازی، در پاسخ به این سوال که در مناطقی که ساختمان‌سازی صورت گرفته است، چگونه به داده‌های مورد نیاز برای تهیه این نقشه‌ها دسترسی پیدا می‌کنید، گفت: در گذشته اطلاعاتی در زمینه گسل‌ها در دسترس بوده است، اما هم‌اکنون اطلاعات رخنمون‌های گسل‌ها از دسترس ما دور شده است و لازم است دستگاه‌هایی که مرتبط با امر ساخت و ساز هستند، برای سازه‌های با درجه اهمیت بالا مانند بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی‌ها و مدارس که بر روی زون گسل‌ها قرار دارند، تدابیری بیندیشند.
وی هدف از تهیه نقشه‌های گسل‌ها را جلوگیری از ساخت و ساز در زون گسل‌ها و انتقال سازه‌ها از زون گسلی دانست و یادآور شد: علاوه بر آن تلاش می‌شود که از این به بعد اطلاعات و داده‌های آیین‌نامه‌های ساخت و ساز دقیق‌تر شود و استانداردهای ساخت و ساز ارتقا یابد.
تهیه نقشه گسل ۵ کلانشهر
شهبازی با اشاره به تهیه نقشه گسل ۵ کلانشهر تهران، مشهد، تبریز، کرج و کرمان، اظهار کرد: با برگزاری جلساتی تاکید بر تهیه نقشه گسل‌های همه کلانشهرها بود و بر اساس مصوبات، شهرهایی که بیش از ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارند، مشمول اجرای این مطالعات هستند.
وی خاطر نشان کرد: مخاطب خاص این نقشه‌ها سازمان راه و شهرسازی و وزارت کشور است، ضمن‌آنکه وزارتخانه‌هایی چون نیرو، نفت و شهرداری‌ها از دیگر بهره‌برداران این نقشه‌ها به شمار می‌روند.
شهبازی در خصوص تامین اعتبارات این طرح با بیان اینکه در سال گذشته مصوبات هیات دولت را در این زمینه داشتیم، خاطر نشان کرد: بر اساس این مصوبه، اعتباراتی باید در اختیار سازمان زمین شناسی قرار گیرد. کل این اعتبارات پرداخت نشد، ولی بخشی از آن به سازمان اعطا شد.
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی با تاکید بر ضرورت تامین این اعتبارات، اظهار کرد: ما انتظار داریم که دستگاه‌هایی مانند وزارت راه و شهرسازی، شهرداری‌ها و وزارت کشور که مخاطبان ما هستند، در اجرای این طرح و سایر حوزه‌های مخاطرات طبیعی، از محل‌های اعتباری که دارند، سازمان زمین‌شناسی را یاری کنند.
وی اختصاص یک تا ۳ درصد اعتبارات دستگاه‌ها به حوزه مخاطرات را یکی از راهکارهای تامین اعتبارات برای مطالعات این حوزه نام برد و ادامه داد: صرف یک تا ۳ درصد اعتبارات به مخاطراتی چون سیل، زلزله، گرد و غبار و فرونشست تا ۸۰ درصد پیشگیری و افزایش عملکرد را به همراه دارد.
شهبازی با اشاره به تخریب پلدختر پس از سیل، دلیل آن را ساخته‌شدن شهر در منطقه سیل‌خیز دانست و گفت: اگر خاستگاه یک توسعه عمرانی، صنعتی یا کشوری با ساختارهای مخاطراتی تطابق داده شود، می‌تواند در کاهش عوارض مخاطرات موثر باشد.