پکن-پاریس منهای ایران
راه‌آهن را می‌توان یکی از ایمن‌ترین و ارزان‌ترین مسیرهای انتقال بار و مسافر در تمام دنیا دانست. از همین رو توسعه ریلی در اکثر کشورهای دنیا در اولویت قرار گرفته است. چین نیز در تلاش است تا به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا، از این روش برای صادرات کالاهای خود به دو قاره بزرگ آسیا و اروپا استفاده کند، دو قاره‌ای که 69 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده و بزرگ‌ترین بازار جهان به شمار می‌روند.
چین با این هدف طرح خط آهن پکن-پاریس را در دستور کار قرار داده که از آن به‌عنوان خط آهن جاده ابریشم نیز یاد می‌شود. نکته مهم این است که ایجاد جاده ریلی ابریشم این امکان را برای ایران و خاورمیانه فراهم می‌کند تا از موقعیتی ژئوپلیتیک به منطقه‌ای ژئواکونومیک تبدیل شده و از مزیت‌های اقتصادی آن بهره‌مند شوند.
*ایران؛ گلوگاه اتصال چین به اروپا
این در شرایطی است که ایران همواره جایگاهی استراتژیک در مناسبات جهانی داشته، زیرا اتصال شرق و غرب دنیا از طریق این منطقه در زمانی کوتاه و با هزینه اقتصادی به مراتب پایین‌تر امکان‌پذیر است.
از همین رو، برای رسیدن خط آهن چین تا ایران سه مسیر طراحی شده است. در مسیر اول خط آهن از چین آغاز و بعد از عبور از قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان به ایران می‌رسد. در مسیر کوتاه‌تر خط آهن چین با اتصال به قزاقستان و ترکمنستان به ایران وصل می‌شود.
این در حالی است که اقتصادی‌ترین مسیر، خط آهنی است که از شهر کاشغر چین آغاز و با عبور از قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان به شهر خواف در ایران می‌رسد. با توجه به اینکه عرض خط آهن کشورهای آسیای میانه با استانداردهای بین‌المللی متفاوت است، تکمیل خط آهن چین تا افغانستان حلقه مفقوده راه‌آهن با استانداردهای بین‌المللی اروپاست.
*رویای چین برای دسترسی به دریای عمان
این بخشی از مسیر ریلی پکن-پاریس است که علاوه‌بر اتصال چین به اروپا، دسترسی اژدهای زرد به آب‌های دریای عمان را نیز فراهم می‌کند. البته چین برای رسیدن به دریای عمان مسیر دیگری را نیز در نظر دارد، اما به دلیل مخالفت هند در خصوص گذشتن خط‌آهن از کشمیر، فعلاً پیشرفتی نداشته است.
علاوه‌بر آنکه اتصال خط آهن افغانستان به ایران نخستین قدم برای احیای جاده ابریشم خواهد بود، همچنین می‌تواند نیاز افغانستان برای دسترسی به دریا را تأمین کند.
اگرچه مسیر افغانستان، اقتصادی‌ترین کریدور زمینی بین چین تا ایران به‌شمار می‌رود، اما تا زمان تکمیل این خط، ایران از طریق مرز اینچه برون و سرخس، تجارت ریلی خود را با چین پی می‌گیرد.
*قدرت‌نمایی رقبا در سایه تعلل ایران
نکته مهمی که برای عملیاتی‌کردن اتصال ایران به چین وجود دارد این است که با تعلل در بهره‌برداری از این طرح‌ها، مسیرهای رقیب می‌توانند نقش مهم‌تری را در مناسبات بین‌المللی بازی کنند و جایگزین ایران شوند. به‌طور مثال خط آهن باکو- تفلیس به‌عنوان رقیبی جدی برای ایران به شمار می‌رود و اگرچه هزینه بیشتری برای ترانزیت دارد، اما به دلیل کامل شدن، در حال قدرت گرفتن است. این می‌تواند زنگ خطری برای ایران باشد تا هرچه سریع‌تر با دیپلماسی فعال، شرکای تجاری خود را حفظ کند. این موضوع آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که ایران می‌تواند به‌واسطه تکیه‌بر اقتصاد، شرایط سیاسی خود را نیز بهبود بخشد.
*بهره‌برداری سیاسی از موقعیت‌های اقتصادی
مجتبی بهاروند، رئیس کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با ایرناپلاس با بیان اینکه ایران همواره در مسیر شاهراه‌های بین‌المللی بوده، گفت: قرار گرفتن در مسیر کریدورهای تجاری، علاوه‌بر آنکه نفع اقتصادی را نصیب کشور میزبان می‌کند، می‌تواند از نظر موقعیت سیاسی تأثیر مثبتی داشته باشد. به‌طور مثال قطاری که بار چین را به اروپا می‌فرستد، از مرز میرجاوه وارد کشور شده و از مرز بازرگان خارج می‌شود و حق مسیر و ترانزیتی را پرداخت می‌کند که جزو درآمدهای کشور خواهد بود.
وی ادامه داد: در این صورت، کشور از نظر سیاسی نیز صاحب امتیاز شده و موقعیت قوی‌تری خواهد داشت، بنابراین هر کریدوری از هر مسیری علاوه‌بر آثار اقتصادی، تقویت وجه سیاسی را نیز به‌دنبال دارد.
بهاروند با اشاره به اینکه برای اتصال چین به اروپا از نظر استراتژیک بهترین مسیر هستیم، افزود: اما در طول سال‌های گذشته این موضوع، اولویت دولتمردان نبوده است. به‌طور مثال، در آخرین کنفرانسی که در تاشکند ازبکستان برگزار شد مقامات دولتی حضور نداشتند. هر چند نماینده بخش خصوصی حضور داشت، اما عملاً بدون همراهی دولتی‌ها نمی‌تواند وارد مذاکره شود.
*دور زدن ایران با راه لاجوردی افغانستان
به گفته رئیس کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق بازرگانی ایران، مسیری که به جای ایران تعریف می‌کنند، ایران را دور می‌زند.
وی گفت: در تازه‌ترین اقدام نیز، افغانستان هفته گذشته راه لاجورد را افتتاح کرد و کامیون‌های این کشور از مسیر ترکمنستان، دریای خزر، گرجستان و ترکیه به اروپا می‌رسند، مسیر جدید در حالی افتتاح شده که مسیر ایران برای کامیون‌های افغانستان بسیار کوتاه‌تر است.
بهاروند ادامه داد: کج کردن مسیر کامیون‌های افغانستان زمانی مهم می‌شود که بدانیم هر کامیونی از مرز دوغارون وارد کشور شود تا از مرز بازرگان خارج شود، حداقل دو هزار دلار برای ایران درآمد دارد. البته ممکن است برای شروع، هر ماه 100 کامیون عبور کند، اما در ادامه به چند هزار کامیون خواهد رسید که با تعریف مسیر جدید، ما این درآمد چشم‌گیر را از دست می‌دهیم.
*غفلت از موقعیت استراتژیک چابهار
وی در مورد دلیل عدم عبور کامیون‌های افغانستان از خاک ایران، گفت: رئیس‌جمهور افغانستان در مراسم افتتاح این مسیر جدید اعلام کرد که ایران گفته بود اگر مرزهایش را ببندد، افغانستان دوام نمی‌آورد، اما ببینید که مثل آب روان مسیر خود را پیدا کردیم و شما را دور زدیم. در مجموع به نظر می‌رسد بحث‌های سیاسی وجود داشته که از آن بی‌اطلاعم، البته بحث تحریم‌ها نیز بی‌تأثیر نیست.
رئیس کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق بازرگانی ایران با بیان اینکه عبور ریل چین تا اروپا در رابطه با کالاهایی که به ایران می‌آید مؤثر است، افزود: علاوه‌بر آن، عبور این قطار از ایران درآمد ترانزیتی نیز خواهد داشت، اما در طول این سال‌ها حمل و نقل کشور متولی ندارد که به این موارد رسیدگی کند.
وی با اشاره به اینکه در گذشته وزارت راه و ترابری وجود داشت که معمولاً اولویت آن راه‌سازی بود، گفت: بعد از ادغام، وزارت راه و شهرسازی شکل گرفت که حمل و نقل از نام وزارتخانه محو شد و یک معاونت حمل و نقل به‌وجود آمد که آن هم به معاونت راهداری و حمل و نقل تغییر کرد و اکنون با تأسف باید گفت اولویت دولتمردان ما در سال‌های گذشته بحث حمل و نقل نبوده است.
بهاروند به موقعیت استراتژیک بندر چابهار اشاره کرد و ادامه داد: اگر در زمان افزایش درآمددهی نفتی، می‌توانستیم دو میلیارد دلار برای توسعه این بندر در نظر بگیریم، اکنون در موقعیت استراتژیک، درآمدهای زیادی داشتیم و سیستان و بلوچستان نیز با همین درآمدها توسعه پیدا می‌کرد و امنیت بیشتر می‌شد.
*سرعت در حمل و نقل، ابزار لازم ترانزیت
وی با بیان اینکه دو نوع تحریم وجود دارد، افزود: یک تحریم مربوط به حوزه بین‌المللی است و دیگری تحریمی است که در داخل داریم. نکته اول اینکه اولویت، بحث‌های اقتصادی نیست و دوم اینکه قوانین و مقررات به‌قدری سخت و پیچیده است که مانع حضور کشورهای دیگر می‌شود. همین امر باعث شده کشورها، ایران را دور بزنند و مسیرهای جایگزین را پیدا کنند و اگر روال به همین صورت ادامه داشته باشد، ایران از خط آهن پکن-پاریس حذف خواهد شد.
به گفته رئیس کمیسیون حمل و نقل اتاق بازرگانی ایران برای فرار از تحریم‌های داخلی ایران، ممکن است کشورها مسیر طولانی‌تر اما سریع‌تر را به مسیر کوتاه، اما کندتر ترجیح دهند، زیرا ابزار لازم در ترانزیت، سرعت حمل است.
وی با اشاره به اینکه به دلیل شرایط افغانستان، اتصال ایران به چین از طریق این کشور بعید است، گفت: در حال حاضر، راه‌آهن ایران تا مرز افغانستان رفته و راه‌آهن خواف- هرات نیز توسط ایران در حال انجام است، اما اینکه چین بخواهد از مسیر افغانستان به ایران برسد مشکل خواهد بود.
گزارش از حوری قاسمی